دوره افشاریان یکی از دوره‌هایی است که داغستان جزیی از خاک ایران بود. در آن زمان، نادرشاه یک قرآن کوچک به رسم یادبود برای حاکم محلی داغستان ارسال کرد. داغستانی‌ها اما می‌گویند، حاکم برای نادرشاه نامهای نوشت و نظر به اهمیت این کتاب، خواستار نسخه بزرگ‌تری از آن شد. امپراتور هم قرآن عظیمی برای او فرستاد که اکنون در مرکز علمی داغستان نگه داشته می‌شود. این اثر تنها یکی از نسخه‌های خطی منحصربه‌فرد در کتابخانه این مرکز است.
از سال ۱۹۲۲ با شکل گیری اتحاد جماهیر شوروی بر پایه ایده‌های کمونیستی، یکی از اولویت‌ها حذف دین از جامعه بود؛ چه اسلام چه مسیحیت. به گفته گردانندگان مرکز علمی داغستان، در آن زمان نگهداری نسخه‌های خطی پارسی یا عربی که به دلیل الفبا حتی در ظاهر نشان از پیوند با دنیای اسلام داشتند برای صاحبانشان خطرناک بود. به همین خاطر با شکل گرفتنِ کتابخانه این مرکز در سال ۱۹۶۳ بسیاری از نسخه‌های خطی به آن هدیه یا فروخته شدند.
پاتمت علیبکوا پژوهشگر ارشد مرکز علمی داغستان می‌گوید: “با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی این فضا عوض شد و امروزه بسیاری از دارندگان نسخه‌های خطی، این آثار را برای برکت خانه، یادگار نیاکان و همچنین مطالعه شخصی در خانه نگه می‌دارند.”
خانم علیبکوا که سال‌ها در ماخاچ‌قلعه، پایتخت جمهوری خودمختار داغستان در جنوب روسیه، به آموزش زبان پارسی مشغول بوده می‌گوید حتی پیش از این دوره، خاورشناسان داغستانی در کتابخانه‌های شخصی و خزائن مساجد به مطالعه نسخه‌های خطی مشغول بوده‌اند و در سال‌های اخیر بسیاری از این نسخه‌ها را دیجیتال کرده‌اند.
امروزه بیش از صد نسخه خطی پارسی در موسسه تاریخ، باستان‌شناسی و نژادشناسی داغستان -وابسته به فرهنگستان علوم روسیه- نگهداری می‌شوند. کهن‌ترین نسخه در این مرکز “اخلاق ناصری” است؛ یکی از مشهورترین آثار خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند ایرانی درباره اخلاق شخصی و اجتماعی، به تاریخ ۱۲۳۵ میلادی. در سال ۱۹۶۴ جورج مایکل ویکنز کل این اثررا به انگلیسی ترجمه کرد که با پشتیبانی یونسکو و بنیاد ترجمه و نشر کتاب (به مدیریت احسان یارشاطر) در لندن چاپ شد.
اثر نفیس دیگر، دانشنامه‌ایست از محمد بن محمود آمُلی به تاریخ ۱۳۳۹ میلادی: “نفائس‌الفنون”؛ از مشهورترین آثار علمی به زبان پارسی در سده چهاردهم میلادی که برای آموزش دانشجویان استفاده می‌شد.
پیوندهای تاریخی ایران و داغستان به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد. در شهر دربند دژ عظیمی از دوران ساسانی به یادگار مانده که برای پاسداری از مرز‌های شمالی امپراتوری ایران ساخته شده بود و در سال ۲۰۰۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بر دیوارهای این سامانه “پدافند”، دهها کتیبه به زبان پهلوی (پارسی میانه) به چشم می‌خورند.
داغستان شمالی‌ترین نقطه دنیاست که در آن نوشته‌ای به زبان پهلوی کشف شده است. در “دربندنامه” نقل شده خسرو انوشیروان، امپراتور ساسانی در زمان حکومتش، حدود سه هزار خانواده ایرانی را به این منطقه کوچاند. در دانشنامه ایرانیکا آمده، در سده‌های بعد، شاه اسماعیل و شاه عباس صفوی نیز سیاست “پارسی‌سازی” داغستان را تکرار کردند. گردشگران خارجی نیز دست‌کم تا سده دوازدهم میلادی به یک جامعه بزرگ پارسی‌زبان -در کنار اقوام دیگر- در داغستان اشاره کرده‌اند.
اعراب در جریان فتح ایران در سده هفتم میلادی، زمانی که به داغستان کنونی رسیدند از عظمت دژ و دیوارهای دفاعی دربند شگفت‌زده شدند و آن را “باب الابواب” (دروازه دروازه‌ها) نامیدند. آنها نیز پس از به قدرت رسیدن در آن منطقه، هزاران عرب را به آنجا کوچاندند.
پاتمت علیبکوا معتقد است پس از ورود اسلام به داغستان گرچه زبان عربی در منطقه چیره شد ولی نگارش نسخه‌های خطی به پارسی همچنان رونق داشت: “دانشمندان داغستانی به ادبیات عربی مسلط بودند ولی گرایش بیشتری به زبان پارسی داشتند. بسیاری از آنها برای تکمیل آموخته‌های خود به کتاب‌های علمی پارسی روی می‌آوردند. خودشان هم به این زبان آثار علمی و ادبی می‌نوشتند و حتی آنها را به زبان‌های محلی ترجمه می‌کردند.”
فرهنگ سه زبانه پارسی-ترکی-عربی
به دلیل کوهستانی بودن داغستان، در دوره اسلامی نویسندگان عرب در برخی از آثارشان آن را “بلاد االجبال” نامیده‌اند. پس از بیرون راندن اعراب از داغستان، حکومت‌های “ترک‌زبان” حضوری مستمر در منطقه پیدا کردند و نامهای عربی شده بسیاری از اماکن و مناطق در این دوره با نامهای ترکی جایگزین شدند. نام کنونی “داغستان” که از حدود سده چهاردهم میلادی رایج شده نیز ترکیبی از واژه تُرکی “داغ” به معنای کوه و پسوند پارسی “ستان” به معنای سرزمین است. از جنبه نژادی و زبانی، داغستان یکی از پرتنوع‌ترین مناطق روسیه است که قدرت‌های گوناگون برای به دست آوردن آن دائم با یکدیگر رقابت داشته‌اند. نگاهی کلی به آثار تاریخی-فرهنگی این منطقه در دوره اسلامی، حضور توأمان و پُررنگ سه فرهنگ پارسی، عربی و ترکی را در کنار فرهنگ‌ها و زبان‌های بومی نشان می‌دهد.
در چنین فضایی شگفت‌آور نیست که یکی از نسخه‌های منحصربه‌فرد در کتابخانه مرکز علمی داغستان یک فرهنگ پارسی-ترکی-عربی است که زمان نگارش آن سال ۱۷۹۹ میلادی برآورد شده است. این “قاموس” را دبیر قاضی خونزاخی به درخواست حاکم داغستان برای آموزش مترجمان تدوین کرده است. در این فرهنگ، در برابر هر واژه پارسی، برابرِ ترکی آن و توضیحاتی به عربی نگاشته شده است. گاه شعری هم که واژه در آن به‌کار رفته آمده است؛ بیشتر از سروده‌های حافظ. این فضا البته از زمان پیمان‌نامه گلستان (۱۸۱۳ میلادی) و جدا شدن این مناطق از ایران دگرگون شد و اکنون زبان روسی زبان ارتباط اقوام ساکن داغستان است.
هم‌اکنون فهرست کردن نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپ سنگی پارسی در مرکز علمی داغستان با جدیت در جریان است. برخی دست‌نوشته‌ها پیش از رسیدن به بایگانی کتابخانه دچار آسیب‌های فراوانی شده‌اند. این مرکز در تلاش است با دیجیتال کردن نسخه‌ها، از همین میراثِ بجای مانده پاسداری کند.
پیوند کوتاه به این مطلب:
کلیه حقوق سایت متعلق به انجمن فرویدی است