صلیب ایرانی یا چلیپا یا گردونه مهر به دیواره عظیم نقش رستم گفته می‌شود که در آن ۴ عدد صلیب به ارتفاع بیش از ۶۰ متر در دیواره کوه حک و تراشیده شده‌است.

صلیب ایرانی

صلیب که عربی شده چلیپا می‌باشد سمبل و تندیس خورشید و مهرپرستی بوده‌است که نازی‌ها آن را به نشانی مشهور تبدیل کردند^{[نیازمند منبع]} در فرهنگ آریایی به معنای بخت خوب و تولد دوباره است. می‌توان این صلیب را صلیب میترایی نامید. بعضی آن را از نشانه‌های خدای تموز نامیده‌اند خدای تموز نیز در واقع نام دیگر خورشید است (آفتاب چله تموز) در لغت‌نامه دهخدا آمده است: صلیب . [ ص َ ] (ع اِ) چوبی است که ترسایان در زنار بندند و به فارسی آن را چلیپا گویند و نوشته‌اند که صلیب معرب چلیپ است .(غیاث اللغات). البته مصحح برهان قاطع ذیل کلمهٔ چلیپا به غلط توضیح داده که چلیپامأخوذ از آرامی صلیبا (عربی صلیب) است. این توضیح نادرست است زیرا در فارسی حرف ص عربی به چ تبدیل نمی‌شود بلکه بر عکس چ فارسی در زبان عربی به ص یا س و ش و تش تبدیل می‌شودمانند:(چین = صین – چغندر= شمندر- چراغ = سراج) فردوسی گوید:به درگاه بردند چندی چلیب + نسیم گلان آمد و بوی طیب. داغی است مر شتران را بر شکل چلیپا. (منتهی الارب). ایرانیان باستان و سپس زرتشتیها برای سال‌ها از این علامت به عنوان نماد (جاودانی) استفاده می‌کرده‌اند حتی چوبی را به علامت + از درخت تاقوک یا درخت سرو بر بازو می‌بسته‌اند تا ازچشم زخم در امان باشد. نشانه‌های از اینگونه علایم بر روی قبرها نیز مشاهده شده‌است صلیب شکسته که قدمت آن به حدود ۶ هزار سال پیش برمی گرددو نمونه‌هایی آن در غرب ایران و در تمدن سند نیز پیدا شده‌است نشانه حوزه تمدنمیثرا است. ایرانیان قدیم به تجربه یافته بودند که خورشید – آب – باد و زمین عامل و سبب ایجاد و رویش‌ها است این ۴ عامل از عوامل خلق‌کننده هستند و بنابراین برای آن‌ها تقدس قایل بودند در این میان خورشید تقدس خاصی یافت و به عنوان خدا برای مردم شناخته شد. مردم برای خورشید شکل‌ها و نمادهای مختلفی ساختند که از میان آن‌ها می‌توان به دایره ای که ۴ بازو یا ۴ دسته بشکل صلیب داشت یا علامت+ یا علامت X از جمله آیکونهای خورشیداشاره نمود. دایره باشعاع‌های متعدد و همچنین گل لوتوس و گل آفتاب گردان از نشانهای دیگر خورشید است.

بنظر می‌رسد کهن‌ترین آیینی که از علامت صلیب (چلیپا) به عنوان نماددینی استفاده کرده مهرپرستان بوده‌است اما هیچ تاریخ دقیق و مشخصی برای پیدایش و چگونگی آیین میترا وجود نداردهرآنچه تا کنون گفته شده فرضیات است و نمی‌توان تاریخ دقیق برای آن تعیین کرد با یافته‌هایی که تا کنون آشکار شده می‌توان گفت کهن‌ترین دین ایرانی میترایی بوده‌است و قدیمی‌ترین علامتهای کشف شده از صلیب مربوط به آیین مهرپرستی است. کردستان و گیلان و قوم ماد و کاسی از جمله اقوام و مناطقی است که میترایی و مهرپرستی در مورد آن‌ها گزارش شده‌است(احسان طبری). صلیب + ساده شده از شکل‌ها و تصوراتی است که از خورشیدوجود داشته مانند دایره‌هایی با ۱۶- ۲۴- ۱۲ شعاع یا پرتو بنظر می‌رسد در یک دوره تکاملی تصویر خورشید از شکل گل آفتاب گردان به علامت+ ساده‌تر شده‌است و تنها با شکل + و یاضربدر و شکل ستاره پنج پر * درآوردند گفتنی است که علامت * که بر روی کلاه کوروش کبیر دیده می‌شود نیز آیکون خورشید است ولی امروزه آن را با علامتستاره می‌شناسیم. شکل ۱۲ پر صلیب هم وجود دارد که ممکن است همزمان آیکون خورشید و ۱۲ ماه سال باشد. اما در مجموع می‌توان گفت + صلیب یا چلیپا یا چار پایه یا چهار پره، آیکون ساده خورشیدتابان است ممکن است ۴ خط آن نماد فصل‌های سال یا نماد ۴ عنصر اصلی آب – باد و خاک و نور باشد. خورشیدپرستی و آیین مهر یا میثرا در مصر و ایران و هند و بخشی از اروپا قرن‌ها قبل از مسیحیت وجود داشته‌است احتمالاً آیین مهرپرستی ابتدا در شمال غرب ایران رایج بوده‌است اما نشانه‌های بارز این آیین در ۴ صلیب آریایی نقش رستم قابل مطالعه است. دین زرتشتی ادامه آئین میترایی است. به هر حال صلیب و ایکون خورشیدموضوعی است که بتازگی و در سال ۱۳۸۳ در یک مقاله فارسی مطرح شده ولی اهمیت زیادی دارد واثبات آن می‌تواند در دنیای مسیحیت واکنش‌های سختی را در پی داشته باشدهنوز اسنادعلمی محکمی این فرضیه را پشتیبانی نمی‌کند. اما با توجه به چند نمونه چلیپای کشف شده و سنگ نگاره‌های کردستان و لرستان و گیلان که قدمت بیشتر از سه هزار ساله دارندو کشف بعضی علامتهای خورشید در قبر فرعون و همچنین در تمدن ایران – بین‌النهرین و هند اثبات این فرضیه به واقعیت نزدیک تر شده‌است. آیا مسیحیان علامت صلیب راهم مانند درخت سرو و شب یلدا و غسل تعمید از میترائیسم ایرانی گرفته‌اند؟ [۱] با توجه به اینکه اقوام آریایی و ادیان و مذاهب منطقه ایران و روم شرقی به ویژه میترائیسم این سمبل هارا بطور گسترده استفاده می‌کرده‌اند و این نمادها در دوره خشایار و داریوش به مصر نیز منتقل شده‌است؛ و حورس، خورشید خدای فرعونهای مصری هم بوده‌است. کار برد صلیب به عنوان نماد مسیحی به صورت دایره ای به صورت دوپایه در پایین و دوپایه در بالای دایره اولین بار در میان مسیحیان مصر و قبطی‌ها دویست سال بعد از میلاد مسیح ظاهر شده‌است که این نوع صلیب دایره دار همان صلیب خورشید پرستان است بنابراین بنظر می‌رسد که صلیب نیز همانند درخت سرو که یکی دیگر از نمادهای میترایی یا پارسی است به مسیحیت راه پیدا کرده و مسیحی شده‌است. چلیپا- سرو- گاو- شیر – عقاب – اسب از مهم‌ترین سمبل‌های ایرانی است بطوریکه پادشاهان و بزرگان و حتی افراد معمولی نام این سمبل‌ها را بر روی فرزندان خود می‌گذاشته‌اند و مهر و نشان خود را از این سمبل‌ها انتخاب می‌کرده‌اند نام اسب و شیر و شاهین از رایج‌ترین نام‌ها بوده‌است مانند صد اسپ – پاشه (باشه)(نوعی عقاب) شیراسب و کهن اسب – تیز اسب و.. ….

آرامگاه داریوش بزرگ

یکی از چلیپاهای چهارگانه آرامگاه داریوش بزرگ است گوری صخره‌ای در کوهنقش رستم که در بلندای ۲۶ متری از تراز زمین جای گرفته‌است^[۲] و سنگ‌نبشته‌ای در این مزار جای دارد که نشان می‌دهد گورگاه از آن داریوش یکم است.^[۲] داریوش بزرگ در اکتبر ۴۸۶ پیش از میلاد درگذشت و در این آرامگاه که در دل کوهی سنگی تراشیده بود، جای گرفت.^[۳] .^[۴] بلندای آن به ۳۸ متر می‌رسیده‌است.^[۵] پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه و ویژگی‌های درونی آن، سراسر نوآوری است.^[۶] نمای بیرونی آرامگاه در صخره‌ای به بلندای ۶۰ متر کنده شده، همانند چلیپایی است با بلندای ۲۲ متر که پهنای هر یک از بازوهای آن، ۱۰٫۹۰ متر است.^[۷] در بخش بالایی آرامگاه، داریوش بر اورنگی که مردم سرزمین‌های گوناگون بر دوش دارند، ایستاده و نماد فروهر بر فراز او و آتشدان شاهی در برابرش کنده‌کاری شده‌اند. درون آرامگاه ۹ گور وجود دارد که نشان می‌دهد افزون بر داریوش، نزدیکان وی نیز در آنجا آرمیده‌اند. بخش بیرونی آرامگاه دارای دو سنگ‌نبشته به زبان‌هایفارسی باستان، عیلامی و اکدی است که آوا و گفتاری مانند وصیت‌نامه و اندرزنامه دارد.^[۸] دیواره چلیپا و پیرامون نقش رستم در بین مردم بومی به حسین کوه، کوه استخر یا کوه نِفِشت نامور است ولی کتزیاس از آن با نام کوه دوگنبدان یاد می‌کند^[۹] و می‌گوید: «داریوش فرمان داد تا در کوه دوگنبدان آرامگاهی درآوردند.

پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه و ویژگی‌های درونی آن، سراسر نوآوری است.^[۶] و هیچ نمونهٔ همانندی برای آن در خاور نزدیک، مصر و یونان پیدا نشده‌است.^[۱۰] تنها چند گور صخره‌ای در شمال غربی ایران و کردستان عراق یافت شده‌است که به عنوان گور مادی و الگوی کار داریوش پنداشته می‌شود آرامگاهداریوش است.^[۶] داریوش و جانشینانش آرامگاه‌های در سنگ کنده‌شده فراهم می‌آوردند. شاخهٔ پایینی صلیب، بی‌نقش است و برای ایجاد دشواری در صعود، صیقل خورده‌است.^[۶]

کاربردهای آیکونیک

آرم حزب نازی و آیکون بسیاری از نهادهای ارتشی در آلمان هیتلری از صلیب آریایی گرفته شده اما در آن دوره هنوز ارتباط این صلیب را با آیکون خورشید نمی‌دانستند و تصور آن‌ها این بود که آن یک علامت مسیحی باستانی است.

• آرم دولت تاجیکستان نیز از این سمبل گرفته شده ^{[نیازمند منبع]} و نام کشور مصر نیز با میثرا پیوند دارد. در نمادهای هندوئیزم نیز صلیب شکسته یا مهر گردون تا کنون همواره حضور داشته‌است.

چرخ گردون وصلیب شکسته در هند

در اکثر معبدهای هندویی می‌توان صلیب شکسته و گردونه مهر یا چرخ خورشید را که از نمادهای هندو و بودایی نیز هست مشاهده نمود.

در مصر

خدای هورس مصری‌ها نیز پیوند با خورشیددارد. دقیقاً مشخص نیست فرعون توت آیین میترایی داشته یا بطور مستقل هورس (خورشید) را نمادمقدس قرار داده بود.

صلیب در مصر

در مورد هوروس در مصر نیز نظریاتی وجود داردشعاع‌های خورشیدی که در بعضی از تصاویر در پشت سر او دیده می‌شود ارتباط او را با خورشید مشخص می‌کند به هر حال خورشید و صلیب و صلیب شکسته از مصر تا هند وجود داشته و هنوز هم راز آن بطور کامل آشکارا نشده اما همچنان فرضیه ارتباط آن با خورشیدپرستی و میترایسم جدی‌ترین فرضیه است.

چلیپا

• ارتباط چلیپا و صلیب شکسته و پرچم ایران

از کهن‌ترین زمان‌ها و از زمان درفش کاویانی تا کنون همواره در پرچم‌های رسمی ایران خورشید بنوعی وجود داشته‌است. در دوره ساسانی و بعدها در دوران صفویه شیر و خورشید دو تا از اجزا پرچم بوده و گاهی نیز تنها خورشید یا نمادی از خورشید به صورت آیکونی یا + یا * وجود داشته‌است. صلیب شکسته را همان گردونه مهر یا آیکون خورشید پرستان نامیده‌اند.

چلیپا در شعر فردوسی

• به هامون سپاه و چلیپا نماند/

به دژها صلیب و سکوبا نماند.

• که اوریغ بدنام آن شارسان/

بدو در چلیپا و بیمارسان.

• چو بر جامهٔ ما چلیپا بود/

نشست اندر آیین ترسا بود. فردوسی.

شاپور دوم ساسانی به مهر سوگند خورد که آسیبی به پادشاه ارمنستان نمی‌رساند. در نقش رستم هم میترا دیده می‌شود.

جشن نیلوفر

به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه زمان جشن نیلوفر ششم تیرماه (خردادروز از تیرماه) است. با توجه به شواهد دیگر به نظر می‌رسد که گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیاناً با میترا/ مهر در پیوند بوده باشد. زمان شکوفایی سالانه گل نیلوفر (نیلوفر صحرایی و باغی) و نیز زمان شکوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است. زمان گل دهی آن در چله تموز (طولانی‌ترین روز) و در ایام عمودی‌ترین تابش‌های خورشید و زمان شکوفایی روزانه گل نیلوفر نیز همراه با سپیده و طلوع خورشید است و هر روز همراه با بردمیدن خورشید شکوفا می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده بوده که نیلوفر و خورشید را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر به‌شمار آورند و گرامیداشت نیلوفر را گرامیداشت خورشید بدانند. خورشیدپرستی از اولین ادیان بشری است و در دوران میترایی به صورت پر و بال یافته و گسترده در رسوم نقوذ کرده‌است.

چلیپا در تمدن هندو آرین

چلیپا بشکل صلیب شکسته از نمادهای هندویی است و در آیین هندو نیز نشان چرخش خورشید و چرخهٔ زندگی و تناسخ نیز هست. در نمادهای هندی خورشید و گل نیلوفر صحرایی و نیلوفر آبی نیز جایگاه مقدسی دارد.